Gayb ve şehâdet bilgileri arasındaki ilişki:

Bu konunun açıklığa kavuşması için tamamlayıcı bir bilgi olarak şu hususa da dikkat etmek gerekir: Hakkında bilgi sahibi olmadığımız gaybı, ancak şahit bulunduğumuz şeyi bilmekle bilebiliriz.Zahir, ya da bâtın duyularımızla birtakım şeyler biliriz ve bu bilgi muayyen ve hâs bir bilgidir. Ayrıca aklımıza dayanarak gaybla ilgili bir değerlendirme yaptığımızda, hareket noktamız, gördüklerimizdir. Böylece zihnimizde genel ve külli önermeler kalır. Bize şahit olmadığımız bir şeyin vasfı konusunda bir şey söylendiğinde, ancak şahit olduğumuz şeyler hakkındaki bilgimizden hareketle o söyleneni anlarız. Açlık, susuzluk, tokluk, sevgi, nefret, lezzet, elem, rıza, kızgınlık gibi duyguları bizzat yaşayarak müşahede etmemiş olsaydık, bunlar bize anlatıldığında, hakikatlerini tam olarak kavrayamazdık.
Aynı şekilde müşahedemizle hayat, kudret, ilim, konuşma gibi şeyleri bilmemiş olsaydık, bizden gaibte bulunan birinin bu tür vasıfları bize anlatıldığında, bu anlatılanı anlayamazdık. Aynı şekilde herhangi bir varlığı müşahede etmemiş olsaydık gaibte bulunanın varlığını anlayamazdık. O halde müşahede ettiğimizle, gaibte bulunan arasında ortak bir yön olmalıdır ve bu yön mütavati' lâfzın müsemmâsıdır. Bu muvafakat, ortaklık, benzerlik ve uyuşma sebebiyledir, ki gaib olanı böylece anlar ve kabul ederiz. Aklın çalışma özelliği budur.
Böyle bir şey olmasaydı, duyularımızla algıladığımız şeylerden başkasını bilmez, genel kavramlara varamaz ve zahir, ya da bâtın duyularımızdan gaibte olan şeyleri anlayamazdık. Bu sebeble bir şeyi, ya da benzerini duyularıyla algılayamayan, onun hakikatini bilemez.
Ayrıca yüce Allah, âhiret yurdunda bize vadettiği nimet ve azabı; orada neyin yenilip içileceğini, nikâh, zifaf gibi şeyleri haber vermiştir. Dünyada benzerleri konusunda bir bilgimiz olmasaydı, bize vadettiğini anlayamazdık. Bununla birlikte o hakikatlerin, dünyadakinin aynısı olmadığını da biliyoruz. Hatta İbn Abbas: «Cennetteki şeylerin dünyada sadece isimleri vardır» demiştir. Kavillerden birine göre; "(Cennetteki bu rızık), onlara o (dedikleri)ne benzer verilmiştir»(70) âyetinin tefsiri budur.

Dip Notlar:
70) 2 Bakara, 25